Przemyśl - amfiteatralnie położony na wzgórzach, przecięty wstęgą rzeki San, jest terenem bardzo atrakcyjnym dla turysty-przyrodnika. Aleje drzew, kwitnące wiosną sady na obrzeżach miasta, skwery, zadrzewienia wokół fortów Twierdzy Przemyśl, parki, ukwiecone łąki nad rzeką, jak również sama rzeka San stwarzają doskonałe warunki do życia dla wielu gatunków roślin i zwierząt.
Wędrówkę przyrodniczą po Przemyślu zacznijmy od Parku Zamkowego, który położony jest na powierzchni około 20 ha. Wśród rodzimych gatunków lip, grabów i buków, tworzących zbiorowisko buczyny karpackiej, charakterystycznej dla lasów Pogórza Przemyskiego, spotyka się ponadto dęby, brzozy oraz pomnikowe topole białe. Z gatunków obcego pochodzenia zobaczyć można kolekcję żywotników, oraz pojedyncze egzemplarze kasztanowców, miłorzębów, magnolii, korkowców amurskich i tulipanowców. Park szczególnie pięknie wygląda wczesną wiosną, kiedy to wyrastają rośliny leśnego runa: pierwiosnka lekarska, zawilec gajowy i żółty, fiołek leśny. Stare drzewa dają schronienie dzięciołom: średniemu, dużemu i zielonosiwemu oraz innym gatunkom poszukującym pokarmu w szczelinach kory drzew pełzaczowi ogrodowemu, kowalikowi. Ogółem w okresie lęgowym w latach 1988-1990 widziano 45 gatunków ptaków zakładających lęgi na terenie parku. Park to również doskonałe miejsce do zobaczenia wiewiórki lub jeża. Zimą często zaglądają do parku sarny, a latem wyruszają na nocne łowy nietoperze gacek wielkouch, mopek, borowiec wielki.
Park na Lipowicy położony jest w dzielnicy Budy Małe, po drugiej stronie rzeki San. Park przypomina zwarciem drzew i składem gatunkowym, typowe zbiorowisko leśne. Dominującymi gatunkami drzew są tu: lipa, grab, dąb. W środowisku tym dominują ptaki typowo leśne: śpiewak, pokrzewka ogrodowa, świstunka, grubodziób. Ogółem w parku występuje 44 gatunki ptaków gniazdujących, wśród których są również gatunki ptaków drapieżnych myszołów, pustułka, puszczyk. Jesienią jest nawet szansa na spotkanie z jeleniem europejskim. W ciepłej porze roku, tam gdzie roślinność runa parku oświetlana jest promieniami słonecznymi, wygrzewają się gady: jaszczurka zwinka i żyworodna oraz zaskroniec.
Dolina Sanu wraz ze starorzeczem pod Kruhelem Małym i zadrzewieniami wierzbowymi na brzegach rzeki to zgoła odmienne środowisko. Rzeka grupuje roślinność oraz zwierzęta związane ze środowiskiem wodnym. Awifaunę, czyli świat ptaków, reprezentuje 44 gatunki lęgowe, obserwowane w tej liczbie tutaj w latach 1985-1995. Na szczególną uwagę zasługuje pięknie, karminowo upierzona dziwonia, remiz budujący gniazda z puchu wierzby w kształcie butelki oraz najsłynniejszy śpiewak wśród ptasiej braci słowik szary. Nad wodą napotkać można kuliczka piskliwego, zimorodka, brzegówkę i rybitwę zwyczajną. Są to ptaki nie związane bezpośrednio z wodą, często na jej brzegach poszukujące pożywienia. Wczesną wiosną, w dużej ilości zjawiają się śmieszki - mewy z czarnymi głowami, które czasem niesłusznie nazywane są rybitwami. Późnym latem i jesienią spotkamy nad Sanem, wędrujące na południe Europy, czaple siwe i śnieżnobiałe czaple: białą i nadobną. Na błotnistych brzegach rzeki wypatrzyć można ślady wydry i, coraz częściej występujące tutaj, bobry europejskie. Tam, gdzie są okazałe egzemplarze drzewiastych wierzb, zobaczymy charakterystyczne ślady żerowania bobrów. Rzeka, to przede wszystkim środowisko ryb; na miejskim odcinku napotkamy aż 24 gatunki, wśród których pstrąg potokowy, lipień i głowacica uchodzą za wyjątkowe atrakcje wędkarskie. Letnią atrakcją jest masowy wylot jętek który przypada corocznie na przełom wiosny i lata. Owady te, podczas zaledwie kilku godzin życia, odbywają loty godowe i giną.
Zmotoryzowany turysta, pozostający kilka dni w Przemyślu zwiedzić może Arboretum w Bolestraszycach. Zajmuje ono powierzchnię 21,10 ha, na której zgromadzono pokaźną kolekcję: 1000 cisów, 160 magnolii, 200 dereni, 100 miłorzębów dwuklapowych i ponad 100 cypryśników błotnych. Ale to nie tylko drzewa są wartością tego obiektu, rośnie tu 3800 gatunków, odmian oraz innych form roślin.
Jadąc do Arboretum w Bolestraszycach warto zatrzymać się w cegielni Buszkowice, gdzie od 1963 roku istnieje największa w Polsce kolonia lęgowa żołny. Żołny, to ptaki łatwe do zobaczenia, wręcz swoim zachowaniem narzucają się otoczeniu. Często przesiadują na eksponowanych stanowiskach - druty elektryczne, czubki drzew. Obok żołn cegielnię zamieszkują brzegówki, mało znane jaskółki. Brązowo upierzone ptaki, podobnie jak żołny, wygrzebują norki gniazdowe w stromych ścianach cegielni. Rezerwatem przyrody, jedynym chroniącym lęgowe stanowisko żołny w Polsce, jest rezerwat ”Skarpa Jaksmanicka” w Siedliskach. Miejsce występowania tego gatunku położone jest niedaleko od doskonale zachowanego fortu z I wojny światowej o nazwie „Salis Soglio”.
Forty dawnej Twierdzy Przemyśl są również atrakcyjnym terenem przyrodniczym. Porośnięte gęsto krzewami głogu i tarniny dają schronienie wielu gatunkom fauny. Tam, gdzie z czasem wyrosły okazałe drzewa lipy, dęby, graby, występują ptaki: gąsiorek, makolągwa, szczygieł, cierniówka, piegża, strumieniówka czy niedawno, bo od 1978 roku, gniazdujący w Polsce dzięcioł białoszyi.
W okolicy Przemyśla brak jest jezior, ale skutecznie zastępują je starorzecza w okolicy Hurka, Buszkowic, Bolestraszyc. Największe z nich starorzecze w Hurku, położone przy drodze do Medyki 5 km od Przemyśla, w 1993 roku objęte zostało ochroną prawną w formie użytku ekologicznego. Starorzecze to jest ważną ostoją dla rzadkich gatunków roślin i zwierząt, przede wszystkim ptaków.
Z łatwością spotkamy tutaj takie gatunki jak cyranka, błotniak stawowy, bąk, bączek, trzciniak, brzęczka.
Niedaleko starorzecza w Hurku, po prawej stronie drogi Przemyśl-Medyka, widzimy rozległy teren otwarty - łąki wsi Krówniki. Rośnie tu wyjątkowo cenna, rzadka roślina kwiatowa - szachownica kostkowata. Znanych jest zaledwie kilka stanowisk tej rośliny w Polsce. W Krównikach utworzono w 1974 roku rezerwat przyrody pod nazwą „Szachownica w Krównikach”. Pod koniec sierpnia gromadzą się tutaj, przygotowujące się do odlotu, stada bocianów białych.
Udając się na wyprawę w kierunku południowym od miasta zwiedźmy dwa obiekty przyrodnicze Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego - park w Krasiczynie oraz rezerwat przyrody „Przełom Hołubli”.
Park w Krasiczynie, do którego dojechać można drogą Przemyśl Sanok, znajduje się 10 km od Przemyśla. Okazałe lipy, dęby i rośliny szpilkowe, między innymi dorodne cisy, są główną, obok zamku, atrakcją. Z drzew obcego pochodzenia zobaczyć warto, rosnące niedaleko zamku, kolumnowe formy żywotnika zachodniego, miłorząb japoński oraz platany klonolistne i tulipanowce amerykańskie.
Rezerwat leśno-krajobrazowy „Przełom Hołubli” położony jest 11 km od Przemyśla, przy drodze Przemyśl Dynów. Znajduje się tutaj, ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza pod nazwą „Dolina Hołubli”. Porasta ją grąd złożony, zbiorowisko leśne z lip, buków i rzadkiego krzewu kłokoczki południowej. Jest to naturalne środowisko żółto-czarno ubarwionego gada salamandry plamistej. Wiosną zobaczymy, odbywającego gody, płaza kumaka górskiego, który wobec zagrożenia, odwraca się brzuchem do góry pokazując groźnie wyglądające żółte plamy.
Jeśli czas nam jeszcze pozwoli, udajmy się również do dwóch rezerwatów położonych bezpośrednio na terenie miasta Przemyśl, w dzielnicy Winna Góra-Zasanie. Są to: rezerwat „Winna Góra” utworzony celem ochrony naturalnego stanowiska wisienki karłowatej oraz rezerwat „Jamy”, którego przedmiotem ochrony jest stanowisko lnu austriackiego.
Tekst: Przemysław Kunysz