W Przemyślu, mieście o tysiącletniej historii, cmentarze stanowią istotny element jego krajobrazu kulturowego. Są odbiciem historii miasta zawartej w życiu pojedynczych ludzi – jego mieszkańców. Oni tworzyli jego specyfikę i koloryt.
W Przemyślu – wielonarodowościowym mieście Pogranicza, był to klimat szczególny. Możemy go odnaleźć już tylko na zachowanych cmentarzach - w dziwnym brzmieniu nazwisk wyrytych na kamiennych nagrobkach, w różnorodności wyznań i symboli religijnych. Chcąc poznać miasto, trzeba zobaczyć jego cmentarze.
Obecnie w granicach administracyjnych miasta zachowało się siedemnaście cmentarzy. Osiem z nich tworzy wyjątkowy w skali kraju kompleks nekropolii rozciągających się na południowym i wschodnim stoku wzgórza otaczającego miasto od południa – Zniesieniu.
Wśród nich, szczególne znaczenie ma komunalny Cmentarz Główny założony ok. 1855 roku. Funkcjonujący do tego czasu cmentarz „stary”, usytuowany na dawnym Przedmieściu Lwowskim, przy obecnej ul. Konarskiego, był już przepełniony. Nowa nekropolia otrzymała symetryczny układ wyznaczony przez aleję główną, doprowadzającą do wybudowanej w 1859 roku kaplicy cmentarnej. Wokół alei i kaplicy wkrótce zaczęły powstawać okazałe nagrobki najbardziej znaczących postaci XIX-wiecznego Przemyśla: wysokich urzędników cesarsko – królewskiej administracji i armii, dostojników obu kapituł - łacińskiej i greckokatolickiej, ale także uczestników zrywów niepodległościowych, przedstawicieli nauki i sztuki. Zachowane tu nagrobki prezentują duże walory artystyczne - najpiękniejsze wyszły spod dłuta rzeźbiarzy lwowskich, przede wszystkim Pawła Eutelego, Johanna Schimsera, Ludwika Tyrowicza, Juliana Markowskiego. Stąd też nieodparte skojarzenie z lwowskimi nekropoliami, a przede wszystkim cmentarzem łyczakowskim. Ich dopełnieniem jest kilkadziesiąt nagrobków z 1 połowy XIX wieku przeniesionych tu ze starego cmentarza - najstarszy z nich datowany jest na rok 1806. Cmentarz był kilkakrotnie powiększany, w początkach XX wieku uzyskał zachowany do dzisiaj układ przestrzenny swej najstarszej, zabytkowej części. Otrzymał też wówczas, w 1909 roku, efektowne, neogotyckie ogrodzenie od ul. Słowackiego. Wszystkie tworzące go elementy - układ przestrzenny podkreślony usytuowaniem na sfałdowanym stoku wzniesienia, a także bogactwo form nagrobków w powiązaniu z wysoką, komponowaną zielenią, powodują, że cmentarz ten bezsprzecznie należy do najpiękniejszych nekropolii w kraju.
Inny charakter posiada usytuowany obok cmentarz żydowski. Powstał ok. 1860 roku. Otoczony jest murem wybudowanym w 1913 roku, z bramą główną od ul. Słowackiego. Najstarsze nagrobki w formie kamiennych stel - macew, głównie z przełomu XIX/XX stuleci, ozdobione płaskorzeźbami o tradycyjnej symbolice, zajmują środkową, najstarszą część nekropolii. Znajdują się tu także groby i upamiętnienia Żydów zamordowanych w czasie II wojny światowej. Cmentarz ten założony został z chwilą, gdy stary kirkut, usytuowany przy obecnej ul. Rakoczego, funkcjonujący od XVI stulecia, był już przepełniony. Aktualnie jego teren pozbawiony jest nagrobków, wywiezionych stąd przez hitlerowców w czasie II wojny światowej, jedynym świadectwem dawnego układu jest ceglany mur ogrodzeniowy oraz niewielka bramka łącząca cmentarz z dawnym założeniem szpitala żydowskiego.
Powyżej Cmentarza Głównego, przy meandrowo pnącej się w górę dawnej drodze fortecznej, obecnej ul. Przemysława, rozciąga się kompleks czterech cmentarzy z I wojny światowej. Ich powstanie wiąże się z rolą jako w czasie Wielkiej Wojny odegrała Twierdza Przemyśl.
Znalazło tu miejsce wiecznego spoczynku tysiące żołnierzy poległych w trakcie krwawego, trzykrotnego oblężenia Twierdzy w latach 1914 - 1915. Poświęcenie cmentarzy miało miejsce 1 listopada 1916 roku. Obok siebie założono cmentarze dla żołnierzy armii: austro – węgierskiej, niemieckiej, rosyjskiej, a po przeciwnej stronie drogi - cmentarz żołnierzy niezidentyfikowanych (armii austro – węgierskiej). Otrzymały one stosunkowo skromną oprawę architektoniczną, jedynie cmentarz niemiecki posiada formę murowanego mauzoleum.
Natomiast założony jednocześnie cmentarz dla żołnierzy armii austro – węgierskiej na Zasaniu, przy ul. B Śmiałego, ucieleśnia ideę cmentarza – pomnika obrońców Twierdzy. Oznaczony jest wysokim, żelaznym krzyżem z napisem MORTUIS PRO PATRIA, a także powiązaną z nim kompozycyjnie piękną kaplicą. Obecnie cmentarz ten jest funkcjonalnie włączony w powstały obok, w 1939 roku, cmentarz komunalny.
W latach 20. XX stulecia, na części dawnego cmentarza wojennego z I wojny światowej przy ul. Przemysława urządzono Cmentarz Wojskowy. Głównym jego elementem jest grób Nieznanego Żołnierza poświęcony 31 maja 1925 roku. Po obu stronach doprowadzającej do niego alei znajdują się groby żołnierzy poległych w czasach II wojny światowej, a także upamiętnienia Polaków zamordowanych na Kresach Wschodnich i w Katyniu. Przy ul. Kasztanowej usytuowany jest Ukraiński Cmentarz Wojenny. Założony został ok. 1920 roku jako miejsce pochówku ok. dwóch tysięcy jeńców Armii Zachodnio – Ukraińskiej Republiki Ludowej i internowanych żołnierzy walczących pod dowództwem Semena Petlury, przebywających od listopada 1918 roku w obozie jenieckim w Pikulicach.
Świadectwem ostatniej wojny jest Niemiecki Cmentarz Wojenny 1939 –1945. Został oddany do użytku 7 października 1995 r. Znalazło tu miejsce spoczynku ok. 4.000 żołnierzy niemieckich poległych w latach II wojny światowej na terenie południowo – wschodniej Polski.
Ponadto, na terenie administracyjnym miasta zachowały się dawne, niewielkie cmentarze należące niegdyś do okolicznych wsi, które w przeciągu XIX i XX stulecia włączane były w granice Przemyśla. Są to stare, unickie cmentarze przy nieistniejących już cerkwiach w Pikulicach i Sielcu, cmentarz przycerkiewny na Wilczu, cmentarze parafialne przy kościołach w Kruhelu Małym i Przekopanej (d. cerkwi).
Irena Zając