Muzeum Archidiecezjalne założone w 1902 roku i mieszczące się w zabytkowych XVI i XVII-wiecznych budynkach na placu Katedralnym. W najstarszym muzeum południowo-wschodniej Polski eksponowane są dzieła sztuki sakralnej średniowiecza, baroku i innych epok, a także kolekcja pamiątek po Ojcu Świętym Janie Pawle II.
Jest to miejsce wyjątkowe przede wszystkim ze względu na osobę założyciela. Nie często zdarza się sytuacja, aby instytucję kultury powoływał do istnienia Święty. Biskup przemyski Józef Sebastian Pelczar już na początku swojej posługi pasterskiej, apelował aby otoczyć opieką materialne świadectwa religijności człowieka i w 1902 roku na Synodzie diecezjalnym powołał do istnienia muzeum diecezjalne. W związku z tym rozpoczęto tworzenie kolekcji dzieł sztuki sakralnej ówczesnej diecezji przemyskiej, którą to kolekcję zlokalizowano w pojezuickim oratorium, nad nawą XVII w. kościoła pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Muzeum zostało uroczyście otworzone po sześciu latach gromadzenia i organizacji placówki w 1908 rok
Muzeum istniało ponad sto lat w niezmienionej formie i w tym samym miejscu. Jednak ze względu na zły stan techniczny dotychczasowej siedziby postanowiono o przenosinach Muzeum do nowego miejsca.
Dzięki staraniom miłośników Muzeum oraz niezłomnej woli opiekunów kolekcji rozpoczęto konserwację części dzieł sztuki. Na nową siedzibę Muzeum ks. Arcybiskup Józef Michalik przeznaczył dwie zabytkowe kamienice, sąsiadujące z archikatedrą św. Jana Chrzciciela. Uroczyste otwarcie ,,nowego Muzeum” miało miejsce w stulecie poświęcenia pierwszej siedziby 27 VIII 2008 roku.
Perełką kolekcji Muzeum są dzieła polskiego średniowiecza, dające szeroki ogląd epoki, dzięki przykładom ze wszystkich działów sztuki. Wśród prezentowanych obrazów tablicowych, najczęściej fragmentów ołtarzy, warto wymienić skrzydła tryptyku z Załęża (ok. 1470r.) przedstawiające scenę Zwiastowanie, czy ilustrujący działalność apostołów Piotra i Pawła tryptyk z Osieka Jasielskiego (1527). Niedawno ekspozycja została wzbogacona o odrestaurowany obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem w typie Hodegetrii Małopolskiej (ok 1460 r.). Wyjątkowy pod względem ikonografcznym jest przykład tzw. Świętej Rodziny Większej przedstawiony na predelli z Jaćmierza. Rzeźbę prezentują przedstawienia Matki Bożej z Dzieciątkiem, tzw. Piękne Madonny, m. in.: z Bączala Dolnego (koniec XV w.), czy Święcan (ok. 1375 r.). Szczególnym zabytkiem są fgury rekonstruujące układ z tzw. belki tęczowej, wśród nich uwagę zwiedzających zwraca monumentalny krucyfiks z Nowego Miasta. Chociaż nie wpisuje się on w klasyczne kanony piękna bez wątpienia silnie przemawia ładunkiem uczuciowym.
Warto nadmienić o kolekcji średniowiecznych tkanin. Najstarsze eksponaty, pochodzące z końca XIV wieku, to dwa fragmenty z preteksty ornatów. Późniejsze hafty należą już do 2 poł. XV w. Pośród nich występują preteksta krzyżowa ze sceną Zaśnięcia Matki Boskiej w otoczeniu apostołów (analogie haftami wykonywanymi w ośrodku krakowskim) i preteksta krzyżowa ze sceną cierpiącego Chrystusa na krzyżu zwanym „arbor vitae”. W nowym skrzydle muzeum można zobaczyć także kapy liturgiczne i ornaty, wśród których szczególną uwagę zwracają tkaniny zdobyte podczas odsieczy wiedeńskiej w 1683 r.
Epokę baroku prezentuje kolekcja portretów. Do ciekawszych przykładów z tej grupy należy portret biskupa przemyskiego Pawła Piaseckiego (1644-1649), autora „Kroniki Polskiej” oraz duży portret biskupa przemyskiego Aleksandra Antoniego Fredry (1724-1734).
W zbiorach znajdują się płótna francuskiego artysty Augustyna Mirysa, malarza rodziny Branickich z Białegostoku. Obok wizerunku Jana Klemensa, prezentowany jest portret jego małżonki Izabeli z Poniatowskich Branickiej, a także spokrewnionej z nimi Urszuli z Branickich Lubomirskiej. Atrakcyjnym przykładem polskiego portretu zbiorowego jest płótno przedstawiające rodzinę Krasickich z Dubiecka, namalowane przez Mikołaja Tereińskiego (ok. 1753 r.)
W kolekcji muzealnej znajdują się także sarmackie portrety trumienne i liczne przykłady malarstwa sakralnego od XV w. do XIX w. Istnieje także możliwość wejścia do XVII w. izby szlacheckiej. Ten nowy nabytek muzealny, został tu przeniesiona z tzw. „Dworku Orzechowskiego”, znajdującego się w sąsiedztwie archikatedry. W siedzibie kanonika kapituły przemyskiej Stanisława Orzechowskiego można zobaczyć zarówno oryginalne sprzęty z XVII w., jak i fragmenty polichromii o tematyce religijnej.
W 2011 roku otworzono nowe skrzydło ekspozycyjne gdzie prezentowane są eksponaty stanowiące dawne wyposażenie kościołów wykonane w tradycji przedsoborowej. W głównej sali można poczuć się jak w dawnym kościele z tradycyjną nastawą ołtarzową, rzeźbami świętych kolekcją naczyń liturgicznych (kielichy, monstrancje, lichtarze itp.). Jedna z sal prezentuje kolekcję ikon wśród których szczególnie ciekawe są ikona Zaśnięcia Matki Bożej i Matka Boża z Prorokami datowane na XVI – XVII w.
Wśród innych eksponatów należy wymienić rzeźby znanego barokowego artysty szkoły lwowskiej Thomasa Huttera, czy tapiserie sprowadzone z manufaktury papieskiej San Michele przez biskupa Aleksandra A. Fredrę (1724-1734). Zostały one wykonane według projektów Guido Reniego (1575-1642) i przedstawiają postacie czterech Ewangelistów (były one bez powodzenia poszukiwane w czasie okupacji przez Niemców).
Tekst: Ks. Marek Wojnarowski